KNierkanker is een van de 10 meest gediagnosticeerde kankers in de Verenigde Staten. Net als veel andere kankers op deze lijst – inclusief darm- en endeldarmkanker – komt nierkanker nu vaker voor dan vroeger. Maar in tegenstelling tot sommige anderen zijn de onderliggende oorzaken van nierkanker vaak moeilijk te herkennen.
Een aanzienlijk deel van de borstkankers ontstaat bijvoorbeeld door erfelijke genetische mutaties. Maar dit is niet het geval bij nierkanker. Slechts 3% tot 5% van deze kankers wordt veroorzaakt door erfelijke factoren. “Er zijn bepaalde genetische aandoeningen die verband houden met een verhoogd risico, maar de meeste nierkankers zijn niet familiair”, zegt Dr. Shilajit Kundu, hoofd van de urologische oncologie aan de Northwestern University Feinberg School of Medicine. “Patiënten vragen me altijd: ‘Waarom heb ik dit gekregen?’ En het is moeilijk om ze een antwoord te geven,” voegt Kundu toe. “Ik zeg vaak dat het gewoon pech is.”
De medische term die hij en andere kankerexperts gebruiken voor dit soort pech is ‘sporadisch’, wat betekent dat de ziekte willekeurig opduikt zonder aanwijsbare reden. Niet alle nierkankers komen echter onverwacht voor. Er zijn verschillende vastgestelde risicofactoren, waaronder blootstelling aan bepaalde bekende kankerverwekkende stoffen. Er zijn ook demografische factoren – zoals biologisch geslacht en ras – die verband houden met verhoogde risico’s.
Hier beschrijven Kundu en andere experts op het gebied van nierkanker de huidige kennis van de medische wetenschap over deze risicofactoren, evenals hoe u uw risico op de ziekte kunt verminderen.
Een bekende boosdoener
Wanneer mensen de woorden “roken” en “kanker” in dezelfde zin horen, gaan ze er vaak van uit dat het onderwerp longkanker is. Maar roken is ook een gevestigde risicofactor voor verschillende andere vormen van kanker, waaronder nierkanker.
Hoewel de kans op het ontwikkelen van nierkanker bij een roker relatief klein is, schatten onderzoekers dat roken het risico op de ziekte met 20-50% verhoogt. “Wanneer je de kankerverwekkende stoffen in tabak inademt, worden ze via de longen in de bloedbaan opgenomen”, legt dr. Zachary Smith uit, specialist in nierkanker aan de Washington University in St. Louis. De taak van de nieren is om het bloed te reinigen en te filteren. Als dat bloed kankerverwekkende stoffen voor tabak bevat, komt een deel daarvan in de nieren terecht, waar ze kunnen bijdragen aan een kankerverwekkende mutatie, legt hij uit.
Roken kan op sommige indirecte manieren ook nierkanker bevorderen. Roken kan bijvoorbeeld hoge bloeddruk veroorzaken, wat een andere risicofactor is voor nierkanker. (Daarover straks meer.) “Het is een van de weinige aanpasbare risicofactoren voor de ziekte die een persoon kan beheersen”, zegt Smith.
Mannen lopen een groter risico
In 2022 zullen naar verwachting ongeveer 80.000 Amerikanen de diagnose nierkanker krijgen. Meer dan 50.000 van deze nieuwe gevallen – meer dan 60% – zullen bij mannen voorkomen. “Man zijn verdubbelt bijna je risico op nierkanker”, zegt Dr. Daniel George, een specialist in nierkanker en professor in de geneeskunde aan het Duke University Cancer Center.
Er wordt al enige tijd gespeculeerd dat roken de oorzaak kan zijn van deze op geslacht gebaseerde risicoverschillen. (Traditioneel roken mannen meer dan vrouwen.) Deze tabakshypothese is echter niet bevestigd door nauwkeurig onderzoek van het onderzoek en er zijn nieuwe theorieën voor in de plaats gekomen. “Er lijkt een hormonale basis te zijn voor nierkanker”, zegt George. “De incidentie bij premenopauzale vrouwen is veel lager dan bij mannen van die leeftijd, maar na de menopauze begint de incidentie in evenwicht te komen.”
Het vrouwelijke geslachtshormoon oestrogeen kan risicoverschillen helpen verklaren. Vóór de menopauze hebben vrouwen vaak veel hogere oestrogeenspiegels dan mannen. Sommige onderzoeken hebben aangetoond dat oestrogeen kan helpen beschadigde niercellen te vervangen, en de cyclische veranderingen in oestrogeen veroorzaakt door de menstruatiecyclus van een vrouw kunnen ook de gezondheid van de nieren bevorderen. “Het is een theorie die enig bewijs heeft om het te ondersteunen”, zegt George.
Lees verder: Omgaan met de bijwerkingen van de behandeling van nierkanker
Associaties met hypertensie en obesitas
Studie na studie heeft aangetoond dat mensen met hypertensie een verhoogd risico hebben op nierkanker. Hoe hoger de bloeddruk van een persoon, hoe groter de kans op het ontwikkelen van de ziekte. Deze correlaties bleven bestaan, zelfs nadat de onderzoekers hadden gecontroleerd op obesitas, medicijngebruik en andere verwarrende verklaringen.
Hoewel het verband tussen hypertensie en nierkanker duidelijk is vastgesteld, weten experts niet precies hoe hoge bloeddruk bijdraagt aan de ontwikkeling van de ziekte. “We weten dat er een verband is, maar de exacte oorzaak-gevolgrelatie is niet duidelijk”, zegt Kundu. Eén theorie is dat hypertensie een toestand van chronische ontsteking kan veroorzaken die de gezondheid van de nieren op verschillende manieren kan schaden, waardoor het risico op nierkanker kan toenemen. Hypertensie kan ook leiden tot de vorming van bloedmoleculen, reactieve zuurstofsoorten genaamd, die de ontwikkeling en progressie van tumoren kunnen bevorderen.
Er zijn aanwijzingen dat hypertensie ook verantwoordelijk is voor raciale verschillen in het risico op nierkanker. Zwarte Amerikanen hebben bijvoorbeeld aanzienlijk meer kans dan blanke Amerikanen om nierkanker te ontwikkelen. Sommige onderzoekers hebben ontdekt dat door het nemen van stappen om hypertensie te verminderen – een andere ziekte die vaker voorkomt bij zwarte Amerikanen – de raciale verschillen in het risico op nierkanker zullen verdwijnen.
Hypertensie gaat vaak hand in hand met obesitas, een andere belangrijke risicofactor voor nierkanker. Volgens sommige schattingen is overgewicht verantwoordelijk voor tot 40% van de gevallen van nierkanker. Er zijn ook aanwijzingen dat de relatie hier dosisafhankelijk is, wat betekent dat iemands risico op nierkanker toeneemt naarmate het gewicht toeneemt. (Het aantal nierkanker stijgt al tientallen jaren, zowel in de VS als in andere delen van de wereld, en experts speculeren dat stijgende zwaarlijvigheidspercentages de trend kunnen verklaren.)
Maar ook hier zijn de exacte mechanismen die lichaamsgewicht koppelen aan nierkanker niet goed begrepen. “Obesitas is een risicofactor voor meerdere maligniteiten, waaronder niertumoren, maar we kennen de mechanismen daar niet precies”, zegt Smith. Overgewicht kan endocriene (hormonale) veranderingen veroorzaken die kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van nierkanker. Insulineresistentie en onevenwichtigheden in de bloedzuurstof door overgewicht kunnen ook factoren zijn. Het is mogelijk dat deze en andere gewichtsgerelateerde biologische veranderingen uiteindelijk het verband tussen obesitas en nierkanker kunnen verklaren, maar er is meer werk nodig.
Erfelijke risicofactoren
Nogmaals, slechts een klein percentage van de nierkankers – ongeveer 3% tot 5% – wordt veroorzaakt door erfelijke genetische mutaties. Tot nu toe hebben onderzoekers ten minste 12 erfelijke genen geïdentificeerd, of mutaties die in families kunnen worden doorgegeven, die het risico op nierkanker verhogen.
Mensen die drager zijn van deze genen hebben een grotere kans om de ziekte eerder in hun leven te krijgen. “Vooral bij jongere patiënten” – degenen onder de 40 – “controleren we op genetische risicofactoren”, zegt George.
De best bestudeerde van deze overgeërfde mutaties is geassocieerd met een syndroom dat de ziekte van von Hippel Lindau (vHL) wordt genoemd. Mensen die drager zijn van het vHL-gen – ongeveer 1 op de 35.000 wereldwijd – hebben 70% kans om nierkanker te krijgen tegen de leeftijd van 50 jaar en het is vrijwel zeker dat ze op een bepaald moment in hun leven nierkanker krijgen. De meeste van deze vHL-kankers worden echter vroeg geïdentificeerd, voordat ze zich naar andere delen van het lichaam hebben verspreid, en slechts ongeveer 1 op de 3 mensen met het vHL-gen zal uitgezaaide kanker ontwikkelen.
Chemische blootstellingen
Analyse voor 2020 in het magazine Milieuwetenschappen en -technologieën ontdekte dat er meer dan 150.000 afzonderlijke chemicaliën zijn geregistreerd voor commercieel gebruik. Het in kaart brengen van de gezondheidseffecten op korte en lange termijn van blootstelling aan deze chemicaliën, alleen of in combinaties, is een enorme uitdaging. Maar onderzoekers hebben al ontdekt dat bepaalde chemische blootstellingen risicofactoren zijn voor nierkanker.
Een voorbeeld is trichloorethyleen (TCE), een oplosmiddel dat voornamelijk wordt gebruikt voor het ontvetten van machineonderdelen. (Minder vaak wordt TCE ook aangetroffen in chemicaliën die worden gebruikt bij stomerij, leerverwerking, landbouw en elektronica.) De Amerikaanse Environmental Protection Agency classificeert TCE als “kankerverwekkend voor de mens”, en sommige onderzoeken hebben aangetoond dat mensen die worden blootgesteld aan grote hoeveelheden van TCE op het werk (voornamelijk degenen die vóór de jaren tachtig in de industriële productie werkten) had tot 50% meer kans om nierkanker te ontwikkelen dan degenen die niet werden blootgesteld.
Dankzij onderzoek dat TCE in verband brengt met kanker, is de chemische stof grotendeels uitgefaseerd. Experts zeggen echter dat andere chemische blootstellingen waarschijnlijk naar voren zullen komen als risicofactoren voor nierkanker. “De nieren zijn onze filters, dus alle chemicaliën die we binnenkrijgen, opnemen of inademen kunnen zich daarin concentreren”, zegt George.
Uit voorlopig onderzoek is gebleken dat milieutoxines zoals nitraten en radon, die in drinkwater kunnen voorkomen, ook het risico op nierkanker kunnen verhogen. “Hoe langer ik oncoloog was, hoe meer ik een soort hippie werd als het ging om blootstelling aan chemische stoffen”, zegt Smith. “Iedereen kijkt naar dingen die worden gebruikt in zware industriële processen of landbouwpesticiden, maar ik denk dat er nu andere dingen in onze omgeving zijn – in ons voedsel of in onze huizen of werkplekken – die in de loop van de tijd als risicofactoren zullen worden onthuld.”
Lees verder: Kankerzorg transformeren zodat patiënten geen nummer meer zijn
Hoe u uw risico’s kunt verkleinen
Sommige van de hierboven genoemde risicofactoren zijn ‘aanpasbaar’, wat betekent dat mensen er enige controle over hebben. “Het vermijden van roken is groot”, zegt Smith. Andere experts herhalen zijn advies en voegen eraan toe dat een over het algemeen gezonde levensstijl – zoals het vermijden van bewerkte voedingsmiddelen en voldoende lichaamsbeweging – ook een verschil kan maken.
Er is enig bewijs, zij het beperkt, dat hoe meer iemand oefent, hoe kleiner de kans is dat hij nierkanker krijgt. Er is ook onderzoek dat aantoont dat mensen die diëten eten die rijk zijn aan hele groenten en fruit, een verminderd risico op de ziekte hebben. Het vermijden van vleeswaren (zoals vleeswaren zoals salami en rookworst) kan ook uw risico’s verlagen.
Verrassend genoeg is er nogal wat werk dat alcoholconsumptie koppelt aan een verminderd risico op nierkanker. Volgens een studie uit 2018 Tijdschrift voor klinische oncologie, uit een handvol onderzoeken is gebleken dat matige drinkers – over het algemeen gedefinieerd als degenen die één tot twee glazen per dag drinken – het risico op nierkanker met 20 procent verminderen in vergelijking met lichte drinkers of niet-drinkers. Alcoholgebruik in het algemeen wordt echter in verband gebracht met een verhoogd risico op kanker, waaronder borst-, slokdarm-, lever- en darmkanker. Als u zich zorgen maakt over kanker, lijkt minder (of helemaal niet) drinken de beste aanpak.
Hoewel er dingen zijn die een persoon kan doen om het risico op kanker te verminderen, herhalen experts dat nierkanker een complexe ziekte is die vaak het gevolg is van een combinatie van factoren. “Als mensen dat kunnen gebruiken als motivatie om gezondere gewoonten te ontwikkelen, is dat geweldig, maar ik zou niet zo ver gaan om hen te vertellen dat ze nierkanker kunnen voorkomen”, zegt George. “We hebben enkele belangrijke risicofactoren en trends geïdentificeerd, maar er is meer onderzoek nodig om te begrijpen waarom de incidentie toeneemt.”
Meer must-reads van TIME